როგორც ისტორიული წყაროებიდან ირკვევა, ქართული ეკლესიის როლი ჩრდილოეთ კავკასიაში განსაკურთებით მე-10 საუკუნის და მე-11 საუკუნის დასაწყისში გააქტიურდა. ქართველთა ძალისხმევით აქ არაერთი ეკლესია და სამლოცველო აიგო.

"კვალად ნინოწმინდას ზეით ერთვის იორის სამების ხევი, ეგრეთვე გამომდინარე და მომდინარე წინათ ხევნი (ნინოწმინდისა და გიორგიწმინდის ხევნი) და ამის შესართავზედ ხაშმს ჰყვეს მონასტერი და ციხე ნათლისმცემლის მონაზონთა.

"არასდროს იომოთ საქართველოსთან, ამით თქვენ შეებრძოლებით დედა ღვთისას, რაც დაღუპავს რუსეთს"- ეს წინასწარმეტყველება ეკუთვნის მართლმადიდებლური ეკლესიის ერთ-ერთ უდიდეს წმინდანს სერაფიმ საროველს, რომელსაც წინასწარმეტყველებისა და სასწაულმოქმედების უდიდესი ნიჭი ჰქონდა.

„თეიმურაზ და უმეტესნი კახნი დედაწულით და ეპისკოპოსი მოვიდნენ ანანურ...ხოლო ლეკნი მოვიდნენ და მიადგნენ ანანურს. მაშინ განამაგრეს კართა ანანურ და ვერა ავნეს ლეკთა და უკუნიქცნენ“, - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი ქართული ხუროთმოძფვრების ერთ-ერთ უიშვიათეს ძეგლს ანანურის ეკლესიას, რომელსაც ჟამიანობის დროს თავს აფარებდნენ ქართლ-კახეთის მეფენი. 

ლიხნის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი, ქართული ხუროთმოძღვრების უნიკალური ძეგლი, რომელიც მდებარეობს აფხაზეთში, სოფელ ლიხნში მე-10 მე-11 საუკუნით თარიღდება. ტაძარი მდიდრულად ყოფილა მოხატული, ბიბლიური სიუჟეტებით, ფრესკებს კი თან ახლდა ქართული ასომთავრული და მხედრული წარწერები ბაგრატ მეოთხის, გიორგი მესამის, ვაჩე პროტოსპათარის, ბაგრატ მეოთხის წარმომადგენლის ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე, მოხსენიებით. პირველად ტაძარი მოუხატავთ მე-10 მე-11 საუკუნის მიჯანზე.

ბარაკონის ღვთისმშობლის ტაძარი, რომელსაც პატარა სვეტიცხოველს ეძახიან, მდებარეობს საქართველოს ულამაზეს კუთხეში რაჭაში, ორ მდინარეს შორის, რიონისა და ლუხუნის შესართავთან.

კოდმანის წმინდა დემეტრე თესალონიკელის ეკლესია, რომელიც მცხეთაში კოდმანის ზეგანზე მდებარეობს, მე-11-12 საუკუნით თარიღდება. ეს ორქანრობიანი ეკლესია ნაგები იყო თლილი ქვით. საკურთხევლის სარკმელთან ჩასმულ ქვაზე წითელ საღებავგადასცლი ასომთავრული წარწერით.

„დვანის წყლის აღმოსავლეთით არს ბრეთის მონასტერი, უგუნბათო, რომელ ქმნა პიროს იგ(13) მამათაგანმა და დაფლულ არს იგიც მუნვე არს აწხუცის ამარ" - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი ბრეთის მონასტერს, რომელსაც ხალხმა დიდი მამისადმი სიყვარულისა და პატივისცემის ნიშნად პიროსის ეკლესია უწოდა.

წმინდა დიდმოწამე მარინეს საქართველოში ოდითგანვე დიდ პატივს მიაგებენ და ჩვენს წინაპარს მის სახელზე არაერთი ეკლესი აუგია. მარინეს სახელობის ეკლესიები არის კახეთში, გურჯანიის რიონში სოფელ ზეგაანში და ვაჩნაძიანში, რომლებიც მე-5 საუკუნით თარიღდება. თმოგვის ციხის შიგნით, განმარტოებულ ბორცვზე დგას მარინეს სახელობის ელკესია, რომელიც 1303 წელს აუგიათ.

გადმოცემის თანახმად ოქონას მონასტერი, რომელიც გურაიში, სოფელ აცანაში მდებარეობს, თამარ მეფის ბრძანებთი ერთ დღეში აუგიათ. ისტორიული წყაროებით კი ამ ადგილას ჯერ კიდევ მე-9 საუკუნეში ყოფილა აგებული ეკლესია, რომელიც დანგრეულა. სწორედ ამ ნაგრევებზე ააგო მე-17 საუკუნეში დასავლეთ საქართველოს პატრიარქმა მელაქია გურიელმა, მაცღხოვრის სახელზე ახალი ეკლესია, რომელსაც სიცოცხლის ბოლომდე მფარველობდა.

ჩხარის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომლის პირველი ნაგებობის ნაშთებიდან ირკვევა, რომ ერთ-ერთი უძველესი ეკლესია და მნიშვენლოვანი რელიგიური ცენტრი იყო საქართველოში, სადაც ოდითაგნვე მრავალი უნიკალური ნივთი ინახებოდა. 1920 წელს ექვთიმე თაყიაშივლმა ჩხარის წმინდა გიორგის ეკლესიის სიძველენი შეისწავლა, მაგრამ ემიგრაციიდან დაბრუნებულმა მხოლოდ 1948 წელს გამოსცა ორი წერილი, სადაც აღწერა ის სიწმინდეები, რომელიც თავდაპირველად ნახა ამ ეკლესიაში.

"ბაკურციხის ჩრდილოეთით, ცივის მთის ძირას არის ვეჟინი, მის ზეით, მთის კალთას, კლდესა ზედა, არს ციხე შენი, მაგარი და დიდებული. შიგ გამომდინარე წყაროთი, და ეკლესია ღმრთაების გუბმათიანი"-ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი ვეჯინის ლავრას, რომელიც მდებარეობს გურჯანში, სოფელ ვეჯინში.