ქართული ხურთომძღვრების უნიკალური ძეგლი, საფარის სამონასტრო კომპლექსი, რომელიც მე-10 საუკუნით თარიღდება, მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთში, სოფელ ღრელთან. ერთ დროს ეს ადგილი სამცხის ათაბაგთა რეზიდენცია იყო. მონასტრის თავზე ახლაც შემორჩენილია ციხესიმაგრის ნანგრევები. მონასტერი მთაზეა გაშენებული და სხვადსხვა ეპოქის 9 დიდ და მცირე ეკლესიას მოიცავს.

„ზემოთ თეძმის მდინარესა ზედა, არს რკონს მონასტერი გამბათიანი, ფრიად მაგარსა და შეუალს ადგილსა. აქა არს ლითონი მრავალი, იტყვიან ვეცხლისაცა, ზის წინამძღვარი“ - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი რკონის სამონასტრო კომპლექს, რომელიც მე-7 საუკუნეშია აგებული.

წმინდა ნინოს "ჯვარი ვაზისას", რომელიც დღეს თბილისის სიონის ტაძარშია დასვენებული, მე-18 საუკუნეში ჩასმული ვერცხლის პერანგითა და ვერცხლის კიდობანში ჩასვენებული, მორწმუნეთათვის წელიწადში ორჯერ, 27 იანვარსა და 1 ივნისს, ნინოობას გამოაბრძანებენ.

წმინდა ნინოს ლოცვით, მცხეთის ჯვრის ფერდობზე, ძუძუს წყაროსთან, მოიჭრა სასწაულმოქმედი ხე, რომლისგანაც სამი ჯვარი შეიქმნა. უფალმა ზეცაში აჩვენა გზები, თუ სად უნდა დაევანებინათ ეს ჯვრები. ზეციური სასწაულის მიხედვით, ერთი ვარსკვლავი მცხეთის ჯვარზე გაჩერდა, მეორე თხოთის მთაზე, მესამე კი უჯარმაში. ასე გადმოგვცემს წმინდა ნინოს მემატიანე წმინდა ნინოს ჯვრების ამბავს.

წმინდა გიორგის სახელზე, რომლიც ქართველთა ყველაზე გამორჩეული წმინდანია, უამრვი ეკლესია-მონასტერი აუგია ჩვენს წინაპარს, მათ შორის არის სარკის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომელიც მე-14 საუკუნით თარიღდება. ამ ეკლესიაში დაბრძანებული წმინდა გიორგის უძველესი სასწაულმოქმედი ხატი, უშვილოთა შემწე და ყრმათა სასწაულმოქმედი მფარველია.

მართლამდიდებელ სამყაროში „ზოგრაფის“ სახელით ცნობილი წმინდა გიორგის სასწაულმოქმედი ხატი, რომლის ასლიც, ათონის მთიდან ჩამობრძანების შემდეგ, სამების საკათედრო ტაძარიშია დაბრაძანებული, ბერძენი იმპერატორის ლევ ბრძენის მეფობის დროს, 919 წელს შეიქმნა. 

"კვალად ხორნაბუჯის ჩრდილით არის ხირსის მონასტერი, რომელი ჰყო ცამეტ მამათაგანმან წმინდა სტეფანემ, დიდ კეთილ-შენი დაფლული არის მუნვე წმინდა სტეფანე ზის წინამძღვარი"- ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი ხირსის მამათა მონასტერს, რომელიც სიღნაღიდან 11 კმ-ში სოფელ ტიბაანში მდებარებს.

ანჩისხატი - მაცხოვრის ხატი, რომელიც შუა საუკუნეების ქართული ოქრომჭედლობის საუკეთესო ნიმუშია, დღეს საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. ამ სახელგანთქმული ხატის მოოქროვილი ვერცხლის ჩარჩოს მოჭედილობა ეკუთვნის მე-12 საუკუნის ცნობილ ოქრომჭედელ ბექა ოპიზარს, რომლის მხოლოდ ორმა ნამუშევარმა მოაღწია ჩვენამდე.

იოანე ღვთისმეტყველი, იოანეს სახარების, იოანეს გამოცხადების (აპოკალიფსის) და სამი ეპისტოლეს ავტორი, ქრისტეს ათორმეტი მოციქულთაგან ერთადერთია რომელმაც ყველაზე მეტხანს იცოცხლა და მოწამებრივი სიკვდილით არ აღესრულა. წმინდანი გარდაიცვალა ახ.წ. 110 წელს და იქვეა დასაფლავებული. ღვთისმშობლის მგავსად ხორციელად ზეცად ამაღლდა, ამიტომ მისი წმინდა ნაწილები ეკლესიას არ შემორჩა.

პირველი ქართველი სასულიერო მოღვაწე, რომელმაც წარუშლელეი კვალი დატოვა წმინდა მიწაზე, იყო პეტრე იბერი. მეხუთე საუკუნის დიდი ქართველი ფილოსოფოსი, ღვთისმსახური, მეუდაბნოე. პალესტინაში, სირიაში ეგვიპტეში ეკლესია- მონასტრების მშებენელი.

ზარზმის ძველ ეკლესიას, რომლიც მდებარეობდა სამცხე- ჯავახეთში, სოფელ ზარზმაში, მდინარე ქვაბლიანის ხეობაში, ჩვენამდე არ მოუღწევია. მისი ხუროთმოძღვარი იყო გაბანელი. ეკლესია თარიღდებოდა დაახლოებით მე-10 საუკუნით. სწორედ ამ ეკლესიის ტერიტორიაზე დაარსა მე-14 საუკუნის დასაწყისში ცნობილმა სასულიერო მოღვაწემ, სერაპიონ ზარზმელმა ახალი ეკლესია, რომლის ცხოვრება აღწერილი აქვს ბასილ ზარზმელს ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში "სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება".

საქართველოს უძველეს დედაქალაქ მცხეთაში, რომელიც ეკლესია-მონასტრებითა და სიწმინდეების სიმრავლით არის გამორჩეული, ბევრ ტაძარს ძველად წმინდა ადგილების სახელებით მოიხსენიებდნენ - იერუსალიმი, ბეთლემი, თაბორი, გოლგოთა, გეთსამანია, მტკვარი კი იორდანედ იწოდებოდა. მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, ქართველთა გაქრისტიანების ადგილას, წმინდა სტეფანე პირველწოდებულის სახელზე აგებულ ტაძარს, რომელიც ერთ-ერთი უძველესია მცხეთაში, ანტიოქია ერქვა.