ისტორიულ შიდა ქართლში, ცხინვალის მახლობლად, მდებარეობს ქართული ხუროთმოძვრების ძეგლი - თირის მონასტერი. სამონასტრო კომპლექსში სხვადასხვა დროის საკულტო ხასიათის რამდენიმე ნაგებობაა გაერთიანებული. ყველა ამ ნაგებობამ ჩვენამდე თავდაპირველი სახით ვერ მოაწია, ჟამთა სიავემ თავისი დაღი დაასვა. 

ყუმის ტაძარი ისტორიულ ჰერეთში, კახის რაიონში, ტყით დაბურულ ძველ ქართულ სოფელში ყუმში მდებარეობს და მე-6-7 საუკუნეების ქართული მონუმენტური არქიტექტურის ერთ-ერთი შესანიშნავი ძეგლია. აქ ქართველებს ძველად სამი ეკლესია აგიათ და ერთ-ერთია ყუმის ბაზილიკა, რომელიც შედარებით კარგად არის დაცული. 

მდინარე ივრის ხეობაში, საგარეჯოს სოფელ პალდოსა და უჯარმის ციხე-ქალაქთან ახლოს გადაშლილია კლდეში ნაკვეთი გამოქვაბულები, რომელებიც ძველ ისტორიულ წყაროებში ხორაუგის ქვაბებით არის ცნობილი. კლდეში ნაკვეთი 30 გამოქვაბულიდან ერთ-ერთ გამოქვაბულში იყო ეკლესია, რომელსაც ყვავისთავის მონასტერს უწოდებენ. აქვეა ნაპოვნი უძველესი წყალსადენის ნაშთები. დღემდე დაუდგენელია ხის ღარებიდან წყალი საიდან მოდიოდა, ან სად ჩაედინებოდა.

მცხეთაში, სოფელ ძეგვში, ძეგვისწყლის მარჯვენა ნაპირზე დგას უძველსი საყდარი, რომელიც მე-10 საუკუნით თარიღდება. ძველად ამ საყდარს ამ ადგილებში გავრცელებული ძერას მაგვარი მტაცებელი ფრინველის - ბორას სახელით მოიხსენიებდნენ, დღეს კი ბოძის სახელით არის ცნობილი. 

ყაზბეგში, მყინვაწვერთან ახლოს,  სოფელ ტყარშეტში, ვულკანური მთის კალთაზე, რომელიც ალპური მცენარეებით არის დაფარული, დგას მამაწმინდის ეკლესია. ძეგლი შუა საუკუნეებით თარიღდება და მოხსენიებულია ძველ ისტორიულ წყაროებში. ეკლესიის ახლოს ნაპოვნია კერამიკის უძველესი მინიატურული სასმისი. 

ყაზბეგში, ისტორიულ სოფელ ფანშეტში, რომელიც თერგის მარცხენა ნაპირზე, „ჩხეტის მთაზე“ მდებარეობს, კლდეში გამოკვეთილი იყო კელიები, რომელსაც „ცოდვილთ ქოხები“ ეწოდებოდა. გადმოცემის თანხმად, აქ იზამთრებდნენ ბეთლემის სავანის ბერები. 

ქართული საეკლესიო მშენებლობაში, რომელიც მე-4 საუკუნიდან იწყება, ტაძრის დეკორს განსაკუთრებული ადგილდი ეკავა და საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა. შუა საუკუნეებიდან ქართულ ტაძრების მოპირკეთებაში შემოდის ქვაზე კვეთილი ჩუქურთმები, ორნამენტები და რელიეფები.

სკრის ხეობაში, რომელიც ისტორიულ ცნობებში 1756 წლიდან, მას შემდეგ, რაც ერეკლე მეფემ აქ ლეკთა ჯარი დაამრცხა, მეძლების სახელით მოიხსენიება, არაერთი უძველესი ეკლესია შემორჩენილი. მათ შორის  გამორჩეულია ბნელეთის ღვთისმშობლის ეკლესია, რომელიც მე-9-10 საუკუნით თარიღდება.

ოშკის მონასტერში აღმოჩენილი ორი  სტელა, რომელიც არზრუმის  საგამოფენო დარბაზშია დაცული, უნიკალურია თავისი რელიეფური გამოსახულებით და წერწერებით. პირველ სტელაზე, რომელიც სიმაღლით 157 სმ-ია, გამოსახული არიან ქტიტორი დავით მესამე ვედრების პოზაში და მის ზემოთ ღვთისმშობელი, რომელსაც წინ ყრმა უკავია. 

ავლაბარში, მეტეხის გორაზე, სადაც თბილისის გალავანი მთავრდებოდა, დედაქალაქს გადმოჰყურებდა მონასტერი, რომელიც მე-18 საუკუნის 70-იან წლებში ერეკლე მეორის მეუღლემ დედოფალმა დარეჯანმა ააგო და მას „დარიის მონასტერი“ ერთქვა.

აღდგომის სცენებს ქრისტიანულ მხატვრობაში უძველესი დროიდან განსაკუთრებული ადგილი ეკავა. ადრექრისტაინულ ხანაში აღდგომის სიმბოლური სახეები გამოსახული იყო სარკოფაგებზე და რელიეფებზე. აღდგომის ხატად მოიაზრებოდა ახალი აღთქმის ის ადგილები, სადაც აღდგომის უწყება და განცხადებაა აღწერილი; მათ შორის არის, მენსაცხებელი დედები უფლის საფლავთან ქრისტეს აკლდამასთან ხედავენ ანგელოზს, რომელიც გადაგორებულ ლოდზე ზის და მაცხოვრის აღდგომას აუწყებს;

ალავერდის ტაძარი, რომელიც ალაზნის ველზე სოფელ ალავერდში მდებარეობს, ერთ-ერთი უდიდესი საეკლესიო ნაგებობაა საქართველოში, მისი სიმაღლე 50- მეტრამდე აღწევს. ტაძარი მე-6 საუკუნის შუა ხანებში დააარსა იოსებ ალავერდელმა. მე-9 საუკუნის დასაწყისში კვირიკე კახთა მეფემ ალავერდში წმინდა გიორგის ეკლესიის ადგილას ააშენა ეკლესია, რომელიც დღეს ალავერდის სახელით არის ცნობილი.