სვეტიცხოველი განსაკუთრებული თემაა საქართველოს ისტორიისა. მტკვრისა და არაგვის შესართავთან მცხეთაში მდებარე ძეგლს თავისი არსებობის პირველივე დღიდან გამორჩეული ფუნქცია დაეკისრა. ჩვენი წარსულის უტყვი მოწმე თვითმხილველია უდიდესი ქარტეხილებისა. 

აქ ქრისტეს კვართია დაფლული, აქ  ხდებოდა ქართველ მეფეთა და პატრიარქთა კურთხევა. ეს ტაძარი არა მარტო სულიერად ამაღლებდა ქართველთ, არამედ ფიზიკურადაც იცავდა განსაცდელისგან. მტერთა შემოსევის ჟამს ტაძარი მოსახლეობის გადარჩენის საშუალებაც იყო, კარგად მოწყობილ სამალავებში მრავლად ეტეოდნენ მტერსგარიდებული ქალები და ბავშვები.

სვეტიცხოველი ქართული მწიგნობრობის კერაც გახლდათ, უმდიდრესი ბიბლიოთეკაა ამის დასტური, თემურ ლენგის შემოსევებს რომ ვერ გადაურჩა.

რატომ დახარჯა იმპერატორმა ვესპასიანემ სიმწრით ნაშოვნი ფული მცხეთის გამაგრებაზე

მცხეთა საქარავნო გზაზე მდებარეობის გამო თავიდანვე იპყრობდა მსოფლიო იმპერიათა ყურადღებას. 1867 წელს მცხეთის მახლობლად იპოვეს ახალი წელთაღრიცხვის 75 წლით დათარიღებული ქვა ბერძნული წარწერით, რომელიც იუწყება, რომ რომის იმპერატორმა ვესპასიანემ და მისმა შვილებმა იბერთა მეფე მითრიდატეს, მეფე ფარსმანისა და დედოფალ ჰამასასპუხის ძეს, კეისრის მეგობარსა და რომაელთა მოყვარულს, ციხის გალავანი გაუმაგრეს.

არადა გასაკვირია ეს ფაქტი - თუკი გავიხსენებთ რა სიმწრით დასდევდა ვესპასიანე თითოეულ დინარს, ცხადი გახდება რას ნიშნავდა რომის იმპერიისთვის მცხეთა და რა როლი ეკისრებოდა მას სახელმწიფოს თავდაცვის საქმეში. 

ვესპასიანეს რომელიც იმპერატორად 69 წელს ეკურთხა, მძიმე მემკვიდრეობა ერგო. აშაკარა იყო იმპერიის მთავარი მტერი ფუფუნება და აღვირახსნილი ცხოვრება გახლდათ. ამიტომაც ყველაფერი გააკეთა, რომ ხალხს მოკრძალებულად ეცხოვრა. იზრუნა სახელმწიფოს პოლიტიკური და ფინანსური პრობლემების მოგვარებაზე, შემოიღო გადასახადების მკაცრი სისტემა. თუმცა, მხოლოდ ამას არ დასჯერდა - საპირფარეშოების დაბეგვრაც ბრძანა. ამას საზოგადოება პროტესტითა და ირონიით შეხვდა.

ეს განწყობა არ გამოჰპარვია ვესპასიანეს შვილს ტიტუსს, რომელმაც მამამისს უსაყვედურა, ყველაფერს საზღვარი აქვს, უხერხულია საპირფარეშოებში ფულის აკრებაო, პასუხად ვესპასიანემ შვილს ცხვირთან მუჭა ოქრო მიუტანა, - ნახე, ფული არ ყარსო. 

სწორედ ეს სიმწრით ნაშოვნი ფული მოახმარა მცხეთის ზღუდის გამაგრებას ვესპასიანემ, რაც კიდევ ერთი დასტურია იმისა, რომ ის ადგილი, სადაც სამასი წლის შემდეგ სვეტიცხოველი აშენდება, უაღრესად მნიშვნელოვანია მსოფლიო პოლიტიკური თვალსაზრისით.

წარმართობიდან ქრისტიანობამდე

გაქრისტიანებამდე მცხეთას ქვეყნის სულიერი ცენტრის ფუნქცია ენიჭებოდა. აქ იყო აღმართული წარმართული ღვთაებები არმაზი, ზადენი, გაცი გაიმი, ანინა, დანინა, აფროდიტეს კერპები... შესაბამისად ეს ადგილი ოდითგანვე მდიდარი გახლდათ საკულტო ნაგებობებით. 

ქართველური სამყაროს განუმეორებელი ხიბლი იმაშიც მდგომარეობს, რომ წარმართულ ღვთაებებს თავად ჰქონდათ ის თვისებები, შემდგომში ქრისტიანულმა რელიგიამ რომ იქადაგა. ამიტომაც ჩვენთან ერთი კულტურის განადგურებას არ მოჰყოლია მეორე, სრულიად განსხვავებული ხასიათის კულტურის დანერგვა. 

ქართული წარმართული პანთეონი, ის ტრადიცია, რაც ქრისტემდე ათეულობით საუკუნის განმავლობაში არსებობდა, ტრანსფორმირდა ქრისტიანულ ტრადიციად, რომლითაც შემდგომიო პერიოდის საქართველოს სულიერი მისია განისაზღვრა. 

ამბავი ქრისტეს ჯვარცმის თვითმხილველი ელიოზ მცხეთელისა

მატიანე მოგვითხრობს როგორ გაემგზავრნენ ებრაელები ელიოზ მცხეთელი და ლონგინოზ კარსნელი იერუსალიმში ქრისტეს ჯვარცმისას, როგორ ევედრებოდა საკუთარ შვილს ელა არ დაედო ცოდვა და არ მიეღო ქრისტეს დასჯაში მონაწილეობა. ლეგენდა მოგვითხრობს როგორ უგრძვნია ელიოზის დედას ქრისტეს სხეულზე ლურსმნების დაჭედების ხმა... ერთი სიტყვით, დასწრებია მცხეთელი ელიოზი ქრისტეს ჯვარცმას, განუცდია უფლის ამქვეყნიური ტანჯვა-წამება, მიმხვდარა - კაცობრიობის უმნიშვნელოვანეს ეპიზოდის მომსწრე რომ იყო და განუზრახავს ამის დამადასტურებელი რაიმე რელიქვია ეგდო ხელთ. 

ერთი ვერსიით ელიოზი აქტიურად ჩაერთო ქრისტეს სამოსის განაწილებისას, კვართზე წილი რომ ყარეს, სწორედ მას გაუღიმა ბედმა, მეორე ვერსიით, რომაელი ჯარისკაცებისგან შეუძენია რელიქვია ელიოზს და მცხეთას წამოუღია. სატახტო ქალაქში შემოსულს საკუთარი და სიდონია შეგებებია, რომელსაც უგვრძვნია რა სიწმინდე მოჰქონდა მის ძმას, გამოურთმევია და მღელვარებისგან სული განუტევია.  

რა ვნებათაღელვა გამოიწვია ქრისტეს კვართმა ქართლის სამეფო ტახტზე 

კვართი ქართლის მეფე ადერკის, იგივე მითრიდატე პირველს მოსწონებია, მას მოუნდომებია სიდონიასგან დაეხსნა წმინდა რელიქვია, მაგრამ, ვერაფერი  მოუხერხებია, ამიტომაც  დაუკრძალავთ სიდონია ქრისტეს კვართთან ერთად.  

რისგან იყო მოქსოვილი ქრისტეს კვართი, არავინ უწყის, მთავარი ისაა, რომ ამ სამოსმა როგორც ღრუბელი ისე შეიწოვა ქრისტეს ოფლი, სისხლი და ცრემლი, მაცხოვარმა რომ დაღვარა კაცთა მოდგმის ხსნისათვის. ალბათ ამიტომაც იყო, რომ ლეგენდის მიხედვით კვართთან ერთად დაკრძალულ სიდონიას საფლავზე დიდი ნაძვის ხე ამოსულა, საცნაური კი ის გახლდათ, რომ ამ ნაძვის ქვეშ ზამთარ-ზაფხულ თვალწარმტაცი ყვავილები ხარობდნენ თურმე.

დიდი ხნის განმავლობაში იყო ეს საფლავი მცხეთელებისთვის წმინდათაწმინდა ადგილი, ტრადიციადაც ქცეულა იქ მისვლა და კვართისთვის თაყვანისცემა. ეს არც იყო გასაკვირი, რადგანაც ქართლის დედაქალაქში  ქრისტეს რჯულის მიმდევარნი ამ ამბის შემდეგ საკმაოდ მომრავლებულან. როგორც ჩანს, ქრისტეს კვართის თემა სიდონიას დაკრძალვის შემედგაც აქტუალურად განიხილებოდა ქართლის სამეფო კარზე, ალბათ ამიტომაც გადაწყვიტა ადერკის შვილიშვილმა მეფე არმაზელმა კიდევ ერთხელ ეცადა ბედი და სანუკვარი რელიქვია ხელთ ეგდო. დაიწყეს კიდეც სიდონიას საფლავის გათხრა, თუმცა, მალევე შეეშვნენ, მიზეზი კი ის გახლდათ რომ მეფე არმაზელი დაბრმავებულა. 

არ ენიშნათ კარგად ეს ფაქტი ქართლის სამეფო კარზე. ამას ის შედეგი მოჰყვა, რომ სიდონიას განსასვენებელი ახლა უკვე საბოლოოდ აღიარეს წმინდათაწმინდა ადგილად.

ამბავი `სუეტი ცხოველის” სასწაულებისა

როდესაც ქრისტეს რჯული სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, 326 წელს კაბადოკიელი წმინდა ნინოს რჩევით მირიან მეფეს  „სამეფო ჭალაში“ სიდონიას საფლავზე, ქრისტეს კვართის ადგილას აუგია ხის მცირე ტაძარი.  თავდაპირველად მოუჭრიათ დიდი ნაძვი და მისგან შვიდი სვეტი გამოუთლიათ. ექვსი სვეტი იოლად აღუმართავთ, მეშვიდე კი მიწას არ მიჰკარებია, ჰაერში ჩამოკიდებული უცნაურ სასიამოვნო სურნელს გამოსცემდა თურმე, სასწაული კი ის გახლდათ, რომ სვეტს ძირიდან მირონი სდიოდა, მირონი რომელიც ყველაფერს კურნავდა. ხალხმა ამ სვეტს “სუეტი ცხოველი” შეარქვა, ეს იყო სუეტი, რომელიც დავრდომილს და შეჭირვებულს ახალ სიცოცხლეს ანიჭებდა. ტაძარსაც ამიტომ დაერქვა ეს სახელი.

გადმოცემის მიხედვით, ამ სასწაულმა მთელი ქართლი შესძრა. ყველა მოდიოდა სვეტთან და შემდეგ ვეღარ შორდებოდა. სასწაულები  ერთიმეორეზე მიყოლებით ხდებოდა. ჯერ დაბადებიდან ბრმა ყმაწვილისთვის აუხელია თვალი, შემდეგ საწოლს მიჯაჭვული ყრმა სეფეწული ამაზასპანი დაუყენებია ფეხზე. 

მოვლენათა განვითარების აპოგეა კი გახლდათ მიცვალებული ყრმის გაცოცხლება, ღმერთს შეუსმენია მშობლების ხვეწნა-მუდარა, გაუცოცხლებია მათი ახლადმიცვალებული პირმშო, რომელიც წამომდგარა თუ არა, მაშინვე უთქვამს, სვეტიცხოველთან წამიყვანეთ, სწორედ მან დამაბრუნა სააქაოშიო... 

ამგვარმა ლეგენდებმა კიდევ უფრო განუმტკიცა სვეტიცხოველს ყოვლისშემძლეობის სახელი. მეფე მირიანმა სვეტს ხის საბურველი შემოახვია, ხოლო მისმა შვილმა რევიმ, იმის გამო რომ სვეტიცხოვლის საბურველი არ გაეძარცვათ უკეთურთ, მის გარშემო ქვითკირის კედელი ააგო.

როგორ იქცა სვეტიცხოველი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის სიმბოლოდ  

მეხუთე საუკუნე ქართული ეკლესიისთვის გამორჩეული პერიოდია. სწორედ აქედან იწყება მისი დამოუკიდებლობა. ეს ის ხანაა, ქართულმა ეკლესიამ ავტოკეფალია რომ მოიპოვა, ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელი ადრე თუ ანტიოქიის საპატრიარქოს ექვემდებარეოდა, ახლა თავად უნდა ყოფილიყო საკუთარი სვე-ბედის განმკარგავი.  

მცხეთა ხდება საპატრიარქოს რეზიდენცია.  ამავდროულად ის წარმოადგენდა მთელი კავკასიის ქრისტიანულ ცენტრს და ეს რეალობა შესაბამისად უნდა ასახულიყო არქიტექტურაშიც. 

ხის პატარა ეკლესია ვეღარ აკმაყოფილებდა ქართული ეკლესიის მოძალებულ ამბიციებს, ამიტომაც ვახტანგ გორგასალმა მის ადგილას მეხუთე საუკუნის მიწურულს მოციქულთა სახელზე ააგო სამნავიანი ქვის ბაზილიკა, რომელიც ზომებით მნიშვნელოვნად აღემატებოდა იმხანად არსებულ ბაზილიკებს - წილკანს, ბოლნისს, ხაშმს. 

სამწუხაროდ, ვახტანგის ბაზილიკური არქიტექტურის არცერთი ნიმუში დღევანდელობას არ შემორჩა. სვეტიცხოველის ვახტანგისეული ვარიანტი კი თანდათანობით დაშლილა და მეთერთმეტე საუკუნისთვის საჭირო გამხდარა მისი გადაკეთება.

როგორ გახდა ჯვარგუმბათოვანი კათედრალი ერთიანი საქართველოს სიმბოლო

მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისიდან გაერთიანებული საქართველო პირველ ნაბიჯებს დგამს. ეს მოვლენა თავის ძეგლს ითხოვს. კაცმა რომ თქვას, ერთიან საქართველოს ცოცხალი ძეგლი ქართულმა ცნობიერებამ დაუდგა იმით, რომ სვანი თუ მეგრელი, კახი თუ იმერელი, გურული თუ ლაზი, ჰერი თუ ფშაველი, ხევსური თუ რაჭველი ინტუიტიურად გრძნობდა, რომ მათი სულიერი სამყარო ერთიანი ფუძე ენით დედა-ქართულით საზრდოობდა, რომელიც ჯერ კიდევ ქრისტემდე მესამე ათასწლეულში აერთიანებდა ქართველურ სამყაროს.

1010 წელს ერთანი საქართველოს პირველმა მეფემ ბაგრატ მესამემ დაიწყო თორმეტი მოციქულის სახელზე გრანდიოზული მონასტრის მშენებლობა, რომელიც მისმა შვილმა გიორგი პირველმა გააგრძელა და შვილიშვილმა ბაგრატ მეოთხემ დაასრულა 1029 წელს.

მელქისედეკ კათალიკოსის ხელმძღვანელობით დაწყებულა ეს გრანდიოზული საქმე, ხუროთმოძღვრად არსაკიძე მოუწვევიათ. ნიშანდობლივია, რომ არსაკიძემ ახალი ტაძარი კი არ ააგო, ვახტანგისეული სამნავიანი ბაზილიკა გადააკეთა ჯვარგუმბათოვან ტაძრად, რითაც მიანიშნა, რომ სალოცავს მყარი ეროვნული ფესვები ჰქონდა.

არსაკიძის სახელი მკვიდრად გადაეჯაჭვა სკანდალურ მოვლენებს - მეფე გიორგის რჩეული ქალი შეყვარებია ხელოვანს. ცხადი იყო მეფესთან დაპირისპირება რომ კარგს არაფერს მოიტანდა, ამით უსარგებლია თავად კათალიკოს მელქისედექსაც ბოღმა რომ ახრჩობდა არსუკიძის ქმნილების გამო. ყველაფერი კი იმით დამთავრებულა, რომ მკლავიც მოუკვეთავთ - რატომ კარგი აგიგიაო. 

ამ ამბის უკვდავსაყოფად ტაძრის ჩრდილოეთ ფასადზე გამოსახულია ხელი, რომელსაც გონიო უპყრია. აქვეა განთავსებული ოთხსიტყვიანი ფრაზა, რომელიც საოცარ ემოციებსა და მღელვარე ისტორიებს იტევს - "ხელი მონისა არსუკიძისაი, შეუნდეთ." 

გარდა ამისა, შემორჩენილია მეორე წარწერა, რომელიც უფრო ადრე უნდა ამოეკვეთათ აღმოსავლეთის ფასადზე, შუა თაღს ქვემოთ ვკითხულობთ - "აღეშენა ესე წმინდაი ეკლესიაი ხელითა გლახაკისა მონისა არსუკიძისაი, შეუნდეთ". 

მართლაც საინტერესოა, რა ქარტეხილებს იტევს პერიოდი ამ ორ წარწერას შორის, რა ვნებათაღელვას დაუსადგურებია საქართველოს სამეფო კარზე, რას შეეწირა რეალურად დიდი ხელოვანი, მართლა შეშურდა თუ არა მის მასწავლებელს შეგირდის. 

ძნელია იმის ვარაუდი, ოდესმე თუ გაეცემა ამ კითხვებს პასუხი, თუმცა, ერთი რამ კი ცხადია, ამ ვნებათაღელვიდან დარჩა ქმნილება, რომელიც, ამაღლდა შურზეც, ქვენაგრძნობაზეც, სიძულვილზეც და სიწმინდისა და სიყვარულის მარადიულ აპოლოგეტად იქცა...

ამიტომაც რჩება დღემდე სვეტიცხოველი ერთიანი საქართველოს მარადიულობის სიმბოლოდ...